Dzieła twórców ludowych są inspirowane bogatym regionalnym dziedzictwem kulturowym.
Być może stąd też w powszechnej opinii istnieje przeświadczenie o możliwości ich wykorzystania, w tym komercyjnego, z pominięciem ochrony prawnej przewidzianej w prawie autorskim.
Nic bardziej mylnego – wzornictwo ludowe pozostaje pod ochroną prawa autorskiego.
- Sztuka ludowa jako utwór w rozumieniu prawa autorskiego
Po pierwsze aby mówić o ochronie – regionalna czy ludowa twórczość musi spełniać kryteria przewidziane dla utworu w art. 1 ust. 1 ustawy 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2020 r. poz. 288.) – dalej papp, aby można było objąć ją ochroną prawną. Zgodnie z tą ustawową definicją „Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór)”.
W doktrynie przyjmuje się, że dla właściwej interpretacji konstytutywnych cech utworu niezbędne jest odwołanie się do najnowszego orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości oraz uwzględnienie regulacji z ust. 21 i 3 art. 1 papp dotyczących objęcia ochroną jedynie dzieł ustalonych, nawet w nieukończonej postaci oraz konieczności ich wyrażenia (nie podlegają ochronie odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne).
Pojęcie utworu będącego przedmiotem prawa autorskiego – definiowany jest jako dobro niematerialne, które często posiada materialne odzwierciedlenie. „Stanowi on schematyczny przedmiot intencjonalny, który źródło swego istnienia ma w szczególnych aktach świadomości, a jego ustalenie jest tylko kluczem do wywołania aktów świadomości, w których utwór istnieje„[1]. Zgodnie z tą koncepcją istnieniu utworu jest uwarunkowane w dużym stopniu jego percepcją przez odbiorców. Termin „utwór” i „dzieło” (w rozumieniu Kodeksu cywilnego) nie do końca mają charakter synonimiczny, ponieważ nie każdy utwór będzie dziełem w rozumieniu przepisów prawa cywilnego. Do istotnych przesłanek warunkujących zaliczenie dzieła do utworu w rozumieniu prawa autorskiego należy zaliczyć także kryterium działalności człowieka. Przesłanka ta wynika pośrednio z dyspozycji art. 1 papp i oznacza, że ochrona prawno -autorską nie będą objęte efekty działania sił przyrody (np. wzory powstałe na szybie wskutek mrozu) ani przejawy twórczej działalności programów komputerowych i ich pochodnych, jeśli człowiek nie sprawował kontroli w trakcie procesu tworzenia.
Dla uznania dzieła ludowego za utwór w rozumieniu prawa autorskiego niezbędne będzie spełnienie przesłanek dla uzyskania tego statusu, tj.:
- przesłanka twórczości: prawa ochrona przysługuje jedynie dla dzieł będących rezultatem twórczej działalności
- : rezultat ten musi odznaczać się indywidualnym charakterem
- : utwór powinien być ustalony w jakiejkolwiek postaci, pozwalającej na jego percepcję[2]
Przesłanka twórczości
W ramach interpretacji kryterium twórczego charakteru dzieła wyróżnia się element nowości oraz subiektywizmu (jako przesłanki przedmiotowe). Linia orzecznicza Sądu najwyższego odwołuje się do koncepcji nowości subiektywnej, zgodnie z którą „(…) utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Oznacza to, że to co zostało stworzone, nie było uprzednio znane w takiej samej postaci (cecha nowości) oraz że mamy do czynienia z jakimś obiektywnie uchwytnym rezultatem samodzielnej twórczości tj., że twórca wzbogacił dotychczasowy stan rzeczy nowymi elementami (oryginalność)” (wyrok SN z 3.10.2007 r., II CSK 207/07, LEX nr 527097). W tym ujęciu utwór musi charakteryzować się samodzielnością istnienia, czyli nie może być częścią większej, już istniejącej całości. Przeciwstawnym pojęciem dla cechy nowości jest powtarzalność, pojmowana jako rutyna, czyli przymiot charakterystyczny dla pracy typowej, schematycznej[3].Odwołując się do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości (TS) należy zauważyć, że TS nie podzielił stanowiska sądów brytyjskich dotyczącego kryterium twórczości i w wyroku C-604/10, Football Dataco[4] podkreślił, że o spełnieniu tej przesłanki gdy autor bazy danych „w sposób oryginalny wyraża swe możliwości twórcze poprzez dokonywanie swobodnych i twórczych wyborów (…) i zaznacza w ten sposób swój «osobisty charakter»”[5].
Z kolei przesłanka subiektywizmu nie dotyczy woli ani świadomości autora, tylko elementów przedmiotowych dotyczących samego utworu. Twórczość autora powinna wynikać z jego osobistego zaangażowania intelektualnego i stanowić projekcję jego wyobraźni, przy czym rezultat jego pracy powinien mieć swoje źródło w jego umyśle i nie być uprzednio przez niego nieznany[6]. Zgodnie z orzecznictwem SN wyrażonym w wyroku z 25.01.2006 r., I CK 281/05, OSNC 2006/11, poz. 186: „Charakter twórczy jako immanentna cecha utworu w rozumieniu art. 1 ust. 1 Pr.aut. jest przejawem intelektualnej działalności człowieka, jakkolwiek nie każdy proces intelektualny prowadzi do powstania rezultatu o cechach twórczych (…). Proces tworzenia, w przeciwieństwie do pracy technicznej, polega na tym, że rezultat podejmowanego działania stanowi projekcję wyobraźni osoby, od której pochodzi, zmierzając do wypełniania tych elementów wykonywanego zadania, które nie są jedynie wynikiem zastosowania określonej wiedzy, sprawności, surowców, urządzeń bądź technologii. W tym ujęciu twórczość, jako angażująca wyobraźnię twórcy, ma charakter subiektywny”[7].
W odniesieniu do oceny przesłanki twórczości należy zauważyć, że w orzecznictwie wyróżnia się twórczość o charakterze autorskim i technicznym, przy czym jedynie ta pierwsza korzysta z ochrony przewidzianej w prawie autorskim. Uzasadnienie takiego stanowiska można znaleźć w wyroku SN z dnia 25 stycznia 2006 r. (I CK 281/05, OSNC 2006, nr 11, poz. 186). Wskazano w nim, że „cechą pracy o charakterze technicznym jest przewidywalność i powtarzalność osiągniętego rezultatu. Tymczasem proces tworzenia utworu, w przeciwieństwie do pracy technicznej, charakteryzuje się tym, że rezultat podejmowanego działania stanowi projekcję wyobraźni osoby, od której pochodzi, zmierzając do wypełniania tych elementów wykonywanego zadania, które nie są jedynie wynikiem zastosowania określonej wiedzy, sprawności, surowców, urządzeń bądź technologii. W tym ujęciu twórczość artystyczna czy naukowa, jako angażująca wyobraźnię twórcy, ma charakter subiektywny. Tak rozumiana twórczość powinna być odróżniona od twórczości w sferze własności przemysłowej (np. w odniesieniu do wynalazków). Twórczość jest tu bowiem pojmowana w sposób zobiektywizowany i oparty na kryterium wartości w ustaleniu określonej prawidłowości, zależności lub cech. Twórczością w zakresie wynalazków będzie np. dokonanie wynalazku w znaczeniu sformułowania nowej (czyli wcześniej nieznanej) i nadającej się do zawodowego lub komercyjnego zastosowania procedury prowadzącej do osiągnięcia określonego rezultatu produkcyjnego”[8].
Przesłanka indywidualności
Przyjmuje się, że kryterium twórczości jest przesłanką przedmiotową definicji utworu, a indywidualność stanowi jakościowy miernik przedmiotu prawa autorskiego. Odzwierciedla ona niepowtarzalnych charakter utworu i zamiennie określana jest mianem oryginalności, osobistej twórczości, lub piętna osobistego. Przesłanka ta nie odnosi się do samego procesu twórczego prowadzącego do powstania określonego dzieła. W ramach tego pojęcia komentatorzy wyodrębniają dwa elementy: test statystycznej jednorazowości, weryfikujący, czy taki sam lub zbliżony (w zawartości lub formie) utwór intelektualny już nie powstał albo czy jest prawdopodobne, że taki sam lub bardzo podobny utwór powstanie w przyszłości. Test swobody twórczej ma na celu sprawdzenie, czy twórcy należał się zakres swobody twórczej oraz czy zakres ten został przez niego efektywnie wykorzystany. Zasadniczym celem stosowania testu statystycznej jednorazowości jest ocena doboru, zestawienia, ułożenia oraz przedstawienia na tle danego kontekstu, co pozwala przyjąć, że dany utwór ma unikatowy charakter, który statystycznie oceniając, mógłby się nie powtórzyć, gdyby jego autorem miał być kogoś inny[9]. Zgodnie z orzecznictwem przez indywidualny charakter utworu rozumie się „(…) nadany (…) w wyniku wykorzystania zarówno samodzielnej myśli twórczej autora jak i twórczego wykorzystania przez niego i opracowania innych utworów w sposób nie przewidziany przez ich autorów, prowadzący do powstania nowego dzieła” (wyrok SN z 6.11.2008 r., III CSK 209/08, LEX nr 560576). Weryfikacja cechy indywidualności dzieła ma na celu ustalenie, czy posiada ono właściwości związane z niepowtarzalną osobowością człowieka, czyli czy utwór ten może pochodzić tylko od jednej osoby. W odniesieniu do przesłanki indywidualności warto przypomnieć stanowisko TS w sprawie C-145/10.[10]
Oceniając indywidualny charakter utworu należy uwzględniać rodzaju dzieła, do jakiego ma się odnosić ochrona prawnoautorską. W związku z tym należy wyróżnić kategorię utworów folklorystycznych związanych bezpośrednio z tradycją, powstałych i podlegających przemianom na skutek procesów kulturowych, w stosunku do których nie da się ustalić konkretnego autora i czasu wykonania. Takie utwory nie podlegają ochronie przewidzianej w prawie autorskim. Potwierdzeniem takiego stanowiska jest wyrok SN z dnia 17.11.2011 r., III CSK 30/11, w którym stwierdził on, że wówczas ,,dozwolone jest zarówno swobodne rozpowszechnianie dzieł folkloru, jak i tworzenie oraz eksploatowanie opartych na takich dziełach przeróbek i adaptacji”[11].
Przesłanka ustalenia
Zgodnie z ustawową definicją utwór powinien być ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości i przeznaczenia dzieła. Spełnienie tej przesłanki decyduje również o momencie objęcia ochroną prawnoautorską, nawet jeśli utwór nie ma postaci ukończonej w przekonaniu twórcy. Oznacza to, że efekt działalności autora musi pozwolić na percepcję dzieła przez odbiorców (zmysłem wzroku, słuchu). Przesłankę ustalenia odróżnić należy od nośnika utworu (corpus mechanicum). Zwrócił na to uwagę SN w wyroku z 15.11.2002 r., V CSK 545/11, LEX nr 1276237, w którym wskazano, że kwalifikacji jako przedmiot prawa autorskiego nie można rozciągać na fizyczne ucieleśnienie utworu: „(…) ochrona prawnoautorska nie obejmuje przedmiotu, na którym utwór został utrwalony”[12]. Utwór nie musi zatem być ucieleśniony w postaci trwałej, a pojęcie ustalenia nie jest też pojęciem prawa rzeczowego, więc dla objęcia ochroną nie ma znaczenia fakt zniszczenia rzeczy, na jakiej utwór był uzewnętrzniony[13].
Warunkiem koniecznym do ustalenia utworu jest jego odbiór przez osoby trzecie, przy czym musi on mieć postać wizualną lub słuchową. Zawężenie sposobu percepcji wyłącznie do odbioru zmysłem wzroku bądź słuchu oznacza, odbiór dzieła za pomocą zmysłu np. węchu lub smaku nie będzie powodować objęcia ochroną prawnoautorską. Taka interpretacja koresponduje z orzecznictwem TS, gdzie w wyroku C-310/17, Levola Hengelo[14], dotyczącym możliwości objęcia ochroną prawnoautorską rzeczy takiej jak smak sera TS wskazał, że „(…) sposób wyrażenia, a nie idee, procedury, metody działania czy też koncepcje matematyczne jako takie mogą stanowić przedmiot ochrony na podstawie prawa autorskiego (…)[15]. W związku z powyższym pojęcie «utworu», do którego odnosi się dyrektywa 2001/29, wiąże się bezwzględnie ze sposobem wyrażenia przedmiotu ochrony prawnoautorskiej, który czyni ten przedmiot możliwym do zidentyfikowania z wystarczającym stopniem precyzji i obiektywności, nawet jeżeli ów sposób wyrażenia nie zawsze jest trwały”.[16]
Możliwość odbioru dzieła musi mieć charakter obiektywny, czyli nie może zależeć od właściwości, wykształcenia, doświadczenia czy cech osobistych odbiorcy, do którego kierowany jest utwór. Poza tym dzieło powinno być ukształtowane treściowo, tzn. posiadać pewien zasób treściowy, który niezależnie od zmiany jego formy (trwałej, nietrwałej, graficznej, elektronicznej) pozostaje niezmienny i możliwy do identyfikacji. W związku z tym poza zakresem monopolu autorskiego pozostają koncepcje, odkrycia, procedury, metody i zasady działania oraz idee matematyczne.
Autorzy wskazują także okoliczności nieistotne dla objęcia utworu ochrona prawnoautorską – którymi są formalna notyfikacja oraz ukończenie utworu, cechy twórcy i cechy utworu i jego wartość. Katalog ten nie ma charakteru zamkniętego, ponieważ wszelkie okoliczności niebędące konstytutywnymi cechami utworu nie rzutują na ocenę jego statusu. Poniższe wyliczenie ma charakter przykładowy.
Formalna notyfikacja dzieła
Zgodnie z dyspozycją art. 1 ust. 4 papp ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności, a zatem nie ma konieczności zgłoszenia czy rejestracji utworu. Podobnie irrelewantny charakter z punktu widzenia prawa ma zastrzeżenie autorstwa w postaci not copyrightowych („©”) bądź też zwrotu „wszelkie prawa zastrzeżone”. Formy te ułatwiają jednak ustalenie autora utworu, co ma szczególne znaczenie przy dziełach twórców ludowych, kiedy ustalenie autora konkretnego dzieła może stanowić kwestię problematyczną.
Ukończenie utworu
Jak wspomniano wcześniej, status utworu uzyskiwany jest w momencie ustalenia dzieła, czyli obiektywnej możliwości zapoznania się z nim przez osoby trzecie za pomocą zmysłu wzroku lub słuchu. Fakt nieukończenia utworu nie wpływa na objęcie go ochroną prawnoautorską. W związku z tym ochrona będzie przysługiwała dla np. szkicu czy projektu wycinanki czy haftu lodowego albo graficznej formy projektu architektonicznego w stylu folk. Takie wstępne projekty muszą odznaczać się jednak cechą twórczości, indywidualności oraz być ustalone.
Cechy twórcy
Twórca nie musi być profesjonalistą w swojej branży – jego doświadczenie, wykształcenie, stanowisko czy też jego brak nie mają znaczenia dla uzyskania ochrony prawnej dzieła, które stworzył. Przynależność do stowarzyszeń autorskich, poniesione nakłady intelektualne bądź finansowe nie mają znaczenia przy kwalifikowaniu wytworu intelektualnego jako dzieła. Analogicznie ocena wartości artystycznej dzieła także nie wpływa na przyznanie mu statusu utworu. Przepisy prawne nie dają podstaw do oceny utworów pod względem ich wartości komercyjnej, ekonomicznej, artystycznej bądź naukowej. Dzieła ludowe spełniające konstytutywne przesłanki dotyczące utworu nie muszą zatem mieć wysokiej wartości handlowej lub artystycznej.
Przeznaczenie utworu
Irrelewantne znaczenie ma również przeznaczenie utworu – wykorzystanie haftu ludowego czy wycinanki do celów prywatnych lub zawarcie umowy licencyjnej na ich wykorzystanie i reprodukcję w celach marketingowych nie wpływają na status ochrony prawnej[17]. Ochroną prawną objęte są zatem utwory ludowe wszystkich kategorii (muzyczne, taneczne, plastyczne, literackie itd.), a ich twórcom przysługują autorskie prawa osobiste i majątkowe.
Należy pamiętać, że atutem twórczości ludowej jest jej zdolność do adaptacji w kolejnych stuleciach przy jednoczesnym zachowaniu oryginalnego charakteru ściśle związanego z danym regionem. W związku z tym ochrona praw autorskich jej twórców powinna stanowić wyznacznik dbałości o kulturę i poszanowania dla całego dziedzictwa artystycznego jej regionalnych twórców.
W kolejnym artykule wyjaśnione zostaną zagadnienia związane z twórcą ludowym oraz przysługującymi mu prawami autorskimi.
Taisa Plewa
Justyna Bójko – Radca Prawny, Partner Zarządzający w Kancelarii JBW
[1] J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, LEX
[2] R. Markiewicz (red.), Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, [w:] Ustawy autorskie. Komentarze. Tom I, LEX 2021
[3] M. Bieganowska, Ochrona autorskoprawna pracowniczych utworów naukowych, PUG 1998/11. s. 21; J. Barta, R. Markiewicz [w:] Barta, Markiewicz, Prawo, art. 1, nt 9.
[4] Wyrok TS z 1.03.2012 r., C-604/10, Football Dataco Ltd i in. przeciwko Yahoo! UK Ltd i in., EU:C:2012:115.
[5] Wyrok C-604/10, Football Dataco, pkt 38.
[6] Zob. postanowienie SA w Krakowie z 21.01.2016 r., I ACz 2544/15, LEX nr 1966358; wyrok SA w Warszawie z 7.10.2015 r., VI ACa 1200/14, LEX nr 1936794; wyrok SN z 6.03.2014 r., V CSK 202/13, LEX nr 1486990.
[7] Podobnie też wyrok SA w Poznaniu z 9.07.2008 r., I ACa 62/08, LEX nr 499199
[8] J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, LEX
[9] R. Markiewicz (red.), Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, [w:] Ustawy autorskie. Komentarze. Tom I, LEX 2021
[10] Sprawa dotyczyła zakresu ochrony prawem autorskim fotografii portretowej (legitymacyjnej) zaginionego dziecka. W opinii TS takiego rodzaju zdjęcie można uznać za wyraz „własnej intelektualnej twórczości autora” w szczególności poprzez odzwierciedlenie osobowości autora w utworze (odpowiednik polskiej konstrukcji indywidualności w prawie unijnym). Jest to możliwe jeżeli „(…) autor mógł wyrazić swe możliwości twórcze przy realizacji utworu poprzez dokonywanie swobodnych i twórczych wyborów.
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 1 grudnia 2011 r., C-145/10C-145/10, EVA-MARIA PAINER v. STANDARD VERLAGSGMBH I INNI, Opublikowano: www.eur-lex.europa.eu,
[11] Wyrok SN z dnia 17.11.2011 r.,, III CSK 30/11
[12] R. Markiewicz (red.), Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, [w:] Ustawy autorskie. Komentarze. Tom I, LEX 2021
[13] Ibidem
[14] Wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 13 listopada 2018 r. C-310/17, C-310/17, LEVOLA HENGELO BV v. SMILDE FOODS BV, Opublikowano: www.eur-lex.europa.eu
[15] Wyrok C-310/17, Levola Hengelo, pkt 39–40; wyrok C-833/18, Brompton Bicycle, pkt 28.
[16] Wyrok C-310/17, Levola Hengelo, pkt 39–40; wyrok C-833/18, Brompton Bicycle, pkt 28.
[17] R. Markiewicz (red.), Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, [w:] Ustawy autorskie. Komentarze. Tom I, LEX 2021